“2 สร้าง 2 เก็บ” โมเดลบริหารจัดการน้ำจาก SCGC ตอบเทรนด์ความยั่งยืน 2024
ภัยแล้ง (Drought) คือ ภัยธรรมชาติที่เกิดจากการขาดแคลนน้ำ และหยาดน้ำฟ้า (Precipitation) ในพื้นที่ใดพื้นที่หนึ่งเป็นเวลานาน เนื่องจากปริมาณน้ำฝนต่ำกว่าค่าเฉลี่ยในสภาวะปกติ หรือฝนไม่ตกตามฤดูกาล จึงส่งผลให้ความชื้นในดิน ปริมาณน้ำใต้ดิน และแหล่งน้ำธรรมชาติลดลง จนกลายเป็นความแห้งแล้งที่สร้างความเสียหายแก่ผลผลิตทางการเกษตรสภาวะการขาดแคลนน้ำที่กระทบต่อการดำรงชีวิตของผู้คน และสมดุลของระบบนิเวศ และในปัจจุบันผลของการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (Climate Change) ยิ่งส่งผลที่เกิดจากภัยแล้งให้ทวีความรุนแรงมากยิ่งขึ้น
ในบทความฉบับนี้ SCGC จึงชวนมาถอดบทเรียนแนวความคิดโมเดล 2 สร้าง 2 เก็บ ซึ่งเป็นโครงการที่สะท้อนองค์ความรู้การดำเนินงานด้านการบริหารจัดการน้ำเพื่อชุมชนของ SCGC ตลอดระยะเวลากว่า 10 ปี ต่อยอดไปสู่การขยายผลการสนับสนุนท้องถิ่นให้มีความรู้ความสามารถในการบริหารจัดการน้ำได้ด้วยตนเองอย่างเต็มความสามารถ และยังสอดรับการเทรนด์ความยั่งยืน 2024 อีกด้วย
ความท้าทายจากการขยายตัวของความเป็นเมือง (Urbanization)
โครงการพัฒนาพื้นที่ชายฝั่งทะเลตะวันออก (Eastern Seaboard Developing Program, EEC) ที่เริ่มต้นในปี พ.ศ. 2525 นั้น ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างทางเศรษฐกิจจากภาคเกษตรสู่ภาคอุตสาหกรรมและบริการในพื้นที่ชายฝั่งทะเลภาคตะวันออกของประเทศไทย รวมถึงการเปลี่ยนแปลงของประชากรในพื้นที่ในช่วงปี พ.ศ. 2560 – 2564 ที่มีความหนาแน่นมากขึ้นอย่างต่อเนื่อง
ในขณะเดียวกันก็พบการใช้ทรัพยากรต่าง ๆ เพื่อตอบสนองความต้องการมากยิ่งขึ้นอย่างมีนัยยะสำคัญ โดยเฉพาะการใช้น้ำของพื้นที่จังหวัดระยองในปี 2562 ที่มีส่วนต่างความต้องการใช้น้ำ 384.4 ล้านลูกบาศก์เมตร (เมื่อเทียบกับความต้องการใช้น้ำ ปี พ.ศ. 2548 ที่ 926.6 ล้านลูกบาศก์เมตร กรณีดังกล่าวส่งผลกระทบต่อพื้นที่เกษตรกรรมของจังหวัดที่มีเนื้อที่ลดลงตลอดมาตั้งปี พ.ศ. 2543 จนถึงปี พ.ศ. 2563 จากร้อยละ 78.67 เหลือเพียงร้อยละ 67.04 ของพื้นที่ทั้งหมด
ความท้าทายด้านทรัพยากรสิ่งแวดล้อมดังกล่าว ยังส่งผลกระทบต่อพื้นที่ชุมชนบ้านมาบจันทร์ ต.แกลง อ.เมือง จ.ระยอง ซึ่งครอบคลุมพื้นที่ทางทิศตะวันออกของเขายายดา ที่พบปัญหาภัยแล้ง และไฟป่าในฤดูแล้ง ในทางตรงกันข้ามช่วงฤดูฝนชุมชนประสบปัญหาน้ำป่าไหลหลาก เนื่องจากพื้นที่ผิวที่ไม่ซึมซับน้ำฝนและไม่มีต้นไม้ชะลอคววามเร็วของน้ำ อีกทั้งชุมชนมีความต้องการใช้น้ำที่มากขึ้นจากการพัฒนาพื้นที่ การเปลี่ยนรูปแบบการเกษตรจากการปลูกสวนผสมเป็นพืชเชิงเดี่ยว และการเพิ่มของประชากร ปัญหาที่เกิดขึ้นส่งผลกระทบต่อสภาพแวดล้อม และชุมชนมาอย่างรุนแรงและยาวนานหลายสิบปี
“ปัญหาการขาดแคลนน้ำส่งผลกับวิถีชีวิตการเกษตรของชุมชนรอบเขายายดา ซึ่งเป็นแหล่งพื้นที่ปลูกผลไม้ขนาดใหญ่ของประเทศ เช่น ทุเรียน มังคุด เงาะ สับปะรด ลองกอง เมื่อไม่มีน้ำเพื่อรดผลผลิตชาวบ้านต่างขาดรายได้หลักที่นำมาหล่อเลี้ยงชีวิต ทำให้วิถีชีวิตของชาวบ้านตกอยู่ในภาวะระส่ำระสาย”
ภาพจำของวันอันทุกข์ยากถูกเล่าซ้ำอีกครั้งผ่าน วันดี อินทรพรม ผู้ใหญ่บ้านหมู่ 7 บ้านมาบจันทร์ จ.ระยอง ที่เล่าว่า เมื่อสิบกว่าปีก่อนที่นี่ไม่ได้อุดมสมบูรณ์แบบนี้เลย ที่นี่เป็นเขาหัวโล้น เพราะเกิดจากการบุกรุกที่ป่า และเกิดไฟป่าครั้งใหญ่ สัตว์ป่าก็หนีกันไปหมด ทำให้ที่นี่เกิดปัญหาภัยแล้งซ้ำซากเป็นเวลาหลายปี พอฝนตกก็ไม่มีต้นไม้คอยดูดซับ ทำให้หน้าดินพังทลาย กักเก็บน้ำไม่ได้ เพาะปลูกไม่ได้ และต้องซื้อน้ำจากที่อื่นมาใช้ เราเคยรวมตัวกันปลูกป่า แต่ก็ไม่สำเร็จเพราะเราไม่มีความรู้ในการปลูกป่าให้สมบูรณ์
SCGC ต้นแบบนักบริหารจัดการน้ำ ตอบเทรนด์ความยั่งยืน 2024
นอกเหนือจากบทบาทความเป็นผู้นำธุรกิจเคมีภัณฑ์เพื่อความยั่งยืนของภูมิภาค SCGC ยังดําเนินการและทบทวนกลยุทธ์การพัฒนาอย่างยั่งยืนอย่างต่อเนื่อง โดยบูรณาการการดําเนินธุรกิจควบคู่ไปกับการพัฒนาอย่างยั่งยืนอย่างครอบคลุมทุกมิติ ทั้งด้านสิ่งแวดล้อม สังคม และบรรษัทภิบาล (Environment, Social, Governance: ESG) ตามเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (Sustainable Development Goals: 17 SDGs) และหลักเศรษฐกิจหมุนเวียน (Circular Economy)
เมื่อ SCGC ได้รับฟังปัญหาของชาวบ้านในชุมชนบ้านมาบจันทร์ จึงเข้ามาเป็นที่ปรึกษาและพี่เลี้ยงในการพลิกฟื้นชุมชนรอบเขายายดา และได้เข้ามาทำงานร่วมกันกับชาวบ้านตั้งแต่ปี พ.ศ. 2550 โดยมีสำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม (สกว.) เข้ามาร่วมนำงานวิจัยท้องถิ่นประยุกต์ต่อยอดกับความรู้ภูมิปัญญาแบบดั้งเดิม พร้อมนำประสบการณ์ที่สั่งสมมาทั้งหมดกว่าสิบกว่าปี ร่วมถ่ายทอดถอดบทเรียนสู่องค์ความรู้การบริหารจัดการน้ำด้วยตนเองอย่างยั่งยืนฉบับชุมชน และเกิดเป็นแนวคิด ‘เก็บน้ำดี มีน้ำใช้’ ด้วยโมเดล 2 สร้าง 2 เก็บขึ้น เพื่อแก้ปัญหาภัยแล้ง สร้างระบบการจัดการน้ำในชุมชนอย่างยั่งยืน
แนวคิด “เก็บน้ำดี มีน้ำใช้” ด้วย โมเดล 2 สร้าง 2 เก็บ
SCGC ถ่ายทอดบทเรียนสู่องค์ความรู้การบริหารจัดการน้ำด้วยตนเองอย่างยั่งยืน และพัฒนาเป็นแนวคิด “เก็บน้ำดี มีน้ำใช้” โมเดล 2 สร้าง 2 เก็บ ซึ่งเป็นสิ่งที่ตอบโจทย์เทรนด์ความยั่งยืน 2024 โดยมีสาระสำคัญ 4 ข้อ คือ สร้างคน สร้างกติกา เก็บน้ำ เก็บข้อมูล
- สร้างคน SCGC ให้ความสำคัญกับการสร้างศักยภาพของชุมชนในการบริหารจัดการน้ำชุมชน เป็นการสร้างคนโดยเฉพาะแกนนำชุมชนที่ทำประโยชน์เพื่อส่วนรวม เสียสละ กล้าตัดสินใจอย่างถูกต้อง ยอมรับฟังความคิดเห็นของคนในชุมชน ชุมชนโดยรอบ และผู้มีส่วนเกี่ยวข้องอื่น ๆ นำไปสู่การสร้างนักวิจัยท้องถิ่นในชุมชน โดยที่ปรึกษาจากเครือข่ายต่าง ๆ ของชุมชน ทั้งจาก SCGC และกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช อาสาสมัครเหล่านี้ในที่สุดจะสามารถขยายผลองค์ความรู้ไปสู่เครือข่ายชุมชน หรือผู้ที่สนใจ สร้างความตระหนักด้านการบริหารจัดการน้ำและทรัพยากรธรรมชาติของคนในชุมชนมาบจันทร์ และชุมชนเครือข่ายได้เป็นอย่างดี
- สร้างกติกา ภายในชุมชนมีการสร้างกติการ่วมกันให้ทุกคนในชุมชนใช้ แบ่งปัน ดูแลและรักษาแหล่งน้ำที่ใช้ร่วมกันให้เป็นสามารถใช้ได้เพียงพอตลอดทั้งปี และเป็นธรรมมากที่สุด ไม่มีการผูกขาดน้ำไว้ที่ใครคนใดหรือฝ่ายใดฝ่ายเดียว
- เก็บน้ำ ชุมชนมาบจันทร์มีความพยายามที่จะเก็บน้ำฝนให้ได้มากที่สุด จากการฟื้นฟูป่าต้นน้ำลำธาร ส่งเสริมการปลูกป่า 5 ระดับที่จะช่วยลดน้ำผิวดิน ชะลอการไหลของน้ำ และการสร้างฝายชะลอน้ำ เพื่อให้น้ำได้มีเวลาในการไหลซึมซับลงสู่ใต้ดิน และกักเก็บน้ำไว้ใช้ตามความเหมาะสม กักเก็บตะกอนไม่ให้ไหลเทลงไปในบริเวณลุ่มน้ำตอนล่าง ฝายชะลอน้ำนับเป็นวิธีการอนุรักษ์ดินและน้ำได้ดีมากวิธีการหนึ่ง รวมถึงการพัฒนาธนาคารน้ำใต้ดินอีกด้วย
- เก็บข้อมูล อีกหนึ่งสาระสำคัญที่ SCGC ให้ความสำคัญ คือ การเก็บข้อมูลที่เกี่ยวข้องกับการจัดการน้ำ เริ่มจากการเก็บข้อมูลสำหรับการจัดทำผังน้ำชุมชน การคำนวณน้ำต้นทุน การวางแผนการใช้น้ำสอดคล้องกับน้ำต้นทุนทั้งการเกษตร และการอุปโภคบริโภค ข้อมูลเหล่านี้จะเป็นข้อมูลพื้นฐานนำไปสู่การกำหนดกติกาในการใช้น้ำหรือกติกาอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้องต่อไป นอกจากชุมชนเก็บข้อมูลได้เองแล้ว ชุมชนยังสามารถเรียนรู้เข้าใจธรรมชาติในบริบทของชุมชนจากข้อมูลดังกล่าว เข้าใจสภาพดินฟ้าอากาศ หรือสถานการณ์น้ำที่จะเกิดขึ้นในชุมชนได้เป็นอย่างดี
4 ปัจจัย สูตรสำเร็จ โมเดล “2 สร้าง 2 เก็บ” จาก SCGC
การบริหารจัดการน้ำชุมชนในบ้านมาบจันทร์ จ.ระยอง นี้ นอกเหนือจากการมีเป้าหมายร่วมกัน คือ “อยากมีน้ำใช้เพียงพอตลอดไป” แล้ว จากการศึกษาของ มูลนิธิเสนาะ อูนากูล เรายังสามารถพิจารณาตามปัจจัยทั้ง 4 ข้อ ที่ถือเป็นส่วนสำคัญในการนำมาซึ่งความสำเร็จอย่างยั่งยืนให้กับโครงการ และตอบโจทย์เทรนด์ความยั่งยืน 2024 กล่าวคือ
ปัจจัยด้านการบริหารจัดการ (Management-oriented factor)
- ชุมชนบ้านมาบจันทร์ ได้จัดตั้งคณะกรรมการหมู่บ้านและกรรมการน้ำชุมชน เพื่อบริหารจัดการน้ำชุมชนได้เป็นอย่างดี ทั้งในสถานการณ์ปกติและสถานการณ์วิกฤต ซึ่งในสถานการณ์ดังกล่าวชุมชนยังมีน้ำใช้ ยังมีรายได้เพิ่มขึ้นจากการบริหารจัดการน้ำของผู้นำชุมชนและคณะกรรมการต่าง ๆ
- ในการบริหารจัดการน้ำของบ้านมาบจันทร์นั้น พบว่าเป็นการดูแลทรัพยากรน้ำทั้งระบบ ทั้งทางด้านกายภาพและองค์กร ชุมชนบริหารจัดการน้ำตั้งแต่ต้นน้ำบนเขายายดา กลางน้ำบริเวณป่า และปลายน้ำที่เป็นที่อยู่อาศัย แปลงเกษตรของชุมชน ทรัพยากรธรรมชาติได้รับการดูแลและปรับปรุงครอบคลุมทั้งพื้นที่ มากกว่าที่จะมุ่งเน้นพัฒนาการสร้างอ่างเก็บน้ำหรือสระน้ำเพื่อเก็บกักน้ำเพียงอย่างเดียว
ปัจจัยด้านเทคโนโลยี (Technology-oriented factor)
- ชุมชนบ้านมาบจันทร์ ได้รับการพัฒนาศักยภาพของกลุ่มผู้นำชุมชนด้านเทคโนโลยี เพื่อจัดเก็บข้อมูลทางกายภาพสำหรับผังน้ำชุมชน และทางอุตุนิยมวิทยาสำหรับการคาดการณ์สภาพอากาศและสถานการณ์น้ำของชุมชน มีประโยชน์ต่อไปในการบริหารจัดการน้ำของชุมชน
ปัจจัยด้านเครือข่าย (Social networking-oriented factor)
- เครือข่ายการบริหารจัดการน้ำชุมชนของบ้านมาบจันทร์นั้น ชุมชนได้พัฒนาขึ้นจากความต้องการแก้ปัญหาน้ำในพื้นที่ชุมชน เพื่อเรียนรู้องค์ความรู้ต่าง ๆ ที่ชุมชนมาบจันทร์ต้องการ ทั้งเครือข่ายชุมชนที่ประสบความสำเร็จในการบริหารจัดการน้ำชุมชน หน่วยงานการศึกษา และหน่วยงานราชการที่เกี่ยวข้อง ซึ่งได้ขยายเครือข่ายเรื่อยมา จนในปัจจุบันชุมชนมาบจันทร์ได้เป็นผู้ให้ความรู้แก่เครือข่ายชุมชนโดยรอบข้างและชุมชนที่สนใจ
ปัจจัยด้านชุมชน (Community-oriented factor)
- การบริหารจัดการน้ำของชุมชนมาบจันทร์ เกิดจากการใฝ่รู้เพื่อแก้ปัญหาที่เกิดขึ้นในชุมชนเอง ชุมชนเกิดความตระหนักในปัญหาที่เกิดขึ้น มีแรงบันดาลใจที่จะคิดหาคำตอบ แก้ไขปัญหาที่เกิดขึ้น และชุมชนได้มีโอกาสทบทวนระบบการทำงานหรือวิถีชีวิตที่ดำเนินอยู่ในปัจจุบันว่ามีสิ่งใดบกพร่อง เป็นอุปสรรค เพื่อจะได้ปรับปรุงให้ปัญหาเบาบางลงไปได้ ซึ่งเป็นกลไกที่ชุมชนมีส่วนร่วมในการดำเนินการตั้งแต่เริ่มต้นจนแก้ปัญหาได้อย่างยั่งยืน
กว่า 10 ปี SCGC-ชุมชน ร่วมมือฟื้นวิกฤตน้ำสู่ความยั่งยืน
ตลอดระยะเวลากว่าสิบปีที่ SCGC และชุมชนชาวมาบจันทร์ได้ร่วมมือกันดำเนินโครงการจัดการน้ำเพื่อชุมชนมาอย่างต่อเนื่อง จนทำให้ชุมชนกลับมามีชีวิตชีวาอีกครั้ง โดยเฉพาะ “ทรัพยากรน้ำ” ที่เป็นต้นธารของความอุดมสมบูรณ์ต่าง ๆ มีน้ำในลำธารให้ผลผลิตถึง 14.83 ล้านลูกบาศก์เมตร/ปี มีปริมาณน้ำหล่อเลี้ยงพื้นที่การเกษตรโดยรอบเขายายดา คิดเป็นผลผลิตรวมทั้งสิ้น 79,382,695 กิโลกรัม/ปี ทำให้ระบบนิเวศกลับคืนสู่ป่า เป็นที่อยู่อาศัยของสิ่งมีชีวิต พบสัตว์ป่า 123 ชนิด และพรรณไม้มากกว่า 120 ชนิดพันธุ์ และยังช่วยลดโลกร้อน อุณหภูมิอากาศเฉลี่ยตลอดปีลดลง 1.6 องศาเซลเซียส ช่วยกักเก็บก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ 38.49 ตัน CO2/ไร่ และดูดซับ 5.41 CO2/ไร่/ปี (ข้อมูล ณ วันที่ 6 กรกฎาคม 2565)
นอกเหนือจากความอุดสมบูรณ์ของธรรมชาติที่หวนกลับมาสู่ชุมชนบ้านมาบจันทร์อีกครั้ง ความร่วมมือระหว่าง SCGC และชุมชนยังต่อยอดไปสู่โครงการวิสาหกิจชุมชนท่องเที่ยว ที่มีมูลค่าการท่องเที่ยว 538.54 บาท/ไร่ พร้อมรับนักท่องเที่ยวให้มาสัมผัสกับความอุดมสมบูรณ์ของธรรมชาติ ชอปปิงผลิตภัณฑ์ชุมชน และร่วมทำกิจกรรมการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ต่าง ๆ เพื่อส่งต่อแนวคิดการบริหารจัดการน้ำท้องถิ่นอย่างยั่งยืนกับผู้มาเยือน
แนวคิด เก็บน้ำดี มีน้ำใช้ ด้วยโมเดล 2 สร้าง 2 เก็บ ภายใต้โครงการ “ชุมชนคนน้ำดี” จาก SCGC ถือเป็นตัวอย่างสำคัญที่แสดงถึงการสร้างความสัมพันธ์อันดีกับชุมชนรอบ ๆ โรงงานของบริษัท การสร้างความแข็งแกร่งให้กับชุมชนเพื่อเติบโตร่วมกันกับเราได้อย่างยั่งยืน และการเน้นย้ำบทบาทเชิงรุกของ SCGC ในการดำเนินงานตามต่อเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (Sustainable Development Goals: SDGs) ที่ครอบคลุมเป้าหมายที่ 1, 6, 11 และ 13 อีกด้วย และยังเป็นการดำเนินงานที่ตอบโจทย์เทรนด์ความยั่งยืน 2024
นอกจากนี้ จากความสำเร็จของการจัดการน้ำของบ้านมาบจันทร์ ทำให้ชุมชนข้างเคียงที่ใช้น้ำจากลำคลองสายเดียวกันที่ไหลมาจากบ้านมาบจันทร์ เกิดความสนใจในการบริหารจัดการน้ำ โดย SCGC และ สถาบันสารสนเทศทรัพยากรน้ำ (องค์การมหาชน) (สสน.) ได้ร่วมกับชุมชนบ้านมาบจันทร์เป็นพี่เลี้ยงให้กับชุมชนบ้าน หัวทุ่ง ทั้งนี้เพื่อให้น้ำได้ถูกบริหารจัดการตลอดทั้งสาย “จากพื้นที่ต้นน้ำ สู่พื้นที่ราบ จากพื้นที่สวนผลไม้ สู่พื้นที่ปลายนา”
______________________________________
แหล่งข้อมูลอ้างอิง:
